Дар Узбакистон интихоботи пеш аз муҳлати раёсати ҷумҳурӣ баргузор мешавад. Ба гуфтаи коршиносон, онҳо қудрати Шавкат Мирзиёев, раисиҷумҳури феълиро тақвият хоҳанд дод. Кӣ бо ӯ рақобат мекунад ва интихобот дар кадом шароит мегузарад?
Имрӯз якшанбе 9-уми июл дар Узбакистон интихоботи пеш аз муҳлати раёсати ҷумҳурӣ оғоз шудааст. Иҷрокунандаи вазифаи президент Шавкат Мирзиёев баргузории онҳоро бо зарурати ислоҳоти таъҷилии сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ дар баробари чолишҳои мураккаби ҷаҳонӣ ва минтақавӣ шарҳ дод. Вай фармони дахлдорро ду моҳ пеш — 8 май имзо карда буд.
Чаро интихоботи пеш аз мӯҳлат?
Рӯзи 30 апрел дар Узбакистон раъйпурсӣ баргузор шуд, ки дар натиҷаи он ба Қонуни асосии ин кишвар тағйироти ҷиддӣ ворид карда шуд. Тағйиру иловаҳо тамдиди мӯҳлати раёсати ҷумҳуриро аз 5 то 7 сол пешбинӣ мекунад ва ба Мирзиёев имкон медиҳад, ки мӯҳлати қаблии раҳбари давлатро барқарор кунад. Ҳамин тариқ, дар сурати дубора интихоб шудан ӯ метавонад ду давра пай дар пай – то соли 2037 дар сари қудрат бимонад. Дар қонунгузории қаблӣ имкони баргузории интихоботи пеш аз муҳлати президентӣ танҳо дар сурате дода мешуд, ки сарвари давлат дар тӯли се моҳ натавонистааст, ки вазифаи худро иҷро кунад. Ҳамчунин, дар таҳрири қаблии конститутсия ягон моддае вуҷуд надошт, ки имкони сифр кардани мӯҳлати президентро пешбинӣ мекунад.
Ба гуфтаи Темур Умаров, корманди Маркази таҳқиқоти Русия ва Авруосиёи Карнегӣ дар Берлин, иллати баргузории интихоботи пеш аз муҳлат орзуи Мирзиёев барои таҳкими қудрати худ аст. Коршинос гуфтааст: “Идораи президент аз тазоҳуроти қорақалпоқҳо, ки дар давраи дувуми ҳукмронии Шавкат Мирзиёев дар Узбакистон рух дод, ба ташвиш афтод. Онҳо ба хулосае омаданд, ки дар ҳоле ки Мирзиёев дар ҷомеа маъруфияти муайян дорад, зарур аст, ки ин пуштибонӣ аз тариқи қонунӣ муттаҳид карда шавад”.
Тазоҳуроти оммавӣ дар Нукус, пойтахти Ҷумҳурии Мухтори Қорақалпоғистон, ки ҷузъи Узбакистон аст, 1 июли соли 2022 оғоз шуд. Иштироккунандагони онхо ба кушишхои хукуматдорони мамлакат барои даровардани тагйирот ба конституция, ки бархам додани мухторияти Республикаи Каракалпокистонро пешбинӣ мекунад, мукобил баромаданд. Дар ҷараёни эътирозҳо, бино ба иттилои расмӣ, 18 нафар кушта ва 243 нафар маҷрӯҳ шуданд. Дар пайи эътирозҳо президент Мирзиёев итминон дод, ки ба истиснои моддаи 73 дар марзи Қарақалпоқистон моддаҳои конститутсияро дар бораи мухторият тағйир нахоҳад дод.
Мусобиқаи президентӣ: маълумот дар бораи номзадҳо
Дар интихоботи рӯзи 9 июл чаҳор номзаде, ки аз сӯи аҳзоби порлумонии кишвар пешбарӣ шудаанд, барои курсии раҳбари давлат мубориза мебаранд. Ҳизби либерал-демократии Узбакистон бори дигар Шавкат Мирзиёевро номзад пешбарӣ кард. Мирзиёеви 65-сола дар соли 2016 барои нахустин бор дар интихоботи зудрас бо касби 88,6 дарсади оро раисиҷумҳур интихоб шуд. Моҳи октябри соли 2021 ӯ бо касби 80,1% овоз ба мӯҳлати дуюми панҷсола интихоб шуд.
Номзад аз Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон Улуғбек Иноятов аст, ки вазифаи муовини раиси Палатаи қонунгузории Олии Маҷлисро бар ӯҳда дорад. Ҳизби сотсиал-демократии “Адолат” номзадии Робахон Маҳмудова, муовини аввали раиси Суди Олии Ҷумҳурии Ӯзбекистонро пешбарӣ кард. Ҳизби экологӣ аз номзадии Абдушукур Ҳамзаев, раиси Кумитаи иҷроияи Шӯрои марказии ин ҳизб ба мақоми раисиҷумҳури Узбакистон пуштибонӣ кард.
Сиёсатшиноси мустақил Рафаэл Сатторов таъкид кардааст, ки интизори иттифоқи ҷадидеро набояд дошт: “Ин хокистартарин интихобот дар таърих аст. Мардум ҳатто дар бораи дигар номзадҳои президентӣ ба ҷуз Мирзиёев хабар надоранд. Номи онҳо маълум нест ва дарҳол фаромӯш мешавад, аз ин рӯ, маъное надорад. ки дар бораи оппозиция сухан ронад.”
Темур Умаров илова кардааст: “Мирзиёев нисбат ба дигар номзадҳо бартарии қобили мулоҳиза дорад: вай аз ҷониби мардум ва аҳзоб пуштибонӣ мешавад. Ҳамаи аҳзоби порлумонӣ ошкоро изҳор мекунанд, ки дидгоҳи онҳо ба сиёсати Мирзиёев комилан мувофиқ аст.”
Узбакистон қаблу баъди Мирзиёев; чӣ тағйирот шудааст?
Мирзиёев дар моҳи сентябри соли 2016, дарҳол пас аз ба қудрат расиданаш ба татбиқи ислоҳоти иҷтимоӣ ва иқтисодӣ шурӯъ кард ва фаъолона кӯшиш кард, ки бо режими сахтгиронаи пешгузаштаи худ Ислом Каримов, ки 13 сол дар ҳайси раиси Девони вазирон бо ӯ кор мекард, пайвастан накунад.
Яке аз дастовардҳои назарраси Мирзиёев ба ҳайси раисиҷумҳури Узбакистон либерализатсияи сиёсати пулию қарзӣ буд, ки монеаи ҷиддӣ дар роҳи сармоягузории хориҷӣ ва тиҷорати хориҷӣ аз байн рафт. Тибқи фармони Мирзиёев, ки аз 2 сентябри соли 2017 ба имзо расид, қурби сомонӣ аз ҷониби Бонки марказӣ бар асоси натиҷаҳои муомилоти асъорӣ муайян карда мешавад. Ин имкон дод, ки бозори муассир бо рақобати ошкоро вуҷуд дошта, имкониятҳои савдо ва мубодилаи асъор, инчунин барои муомилоти озод ба хориҷа зиёд шавад. Сиёсати пештараи пулию кредитӣ як катор махдудиятхоро ба вучуд овард: масалан, содиркунандагон бояд даромади валютаро ба давлат фурушанд ва ширкатхое, ки бо иштироки хоричи иштирок доранд, баъзан моххо маблаги худро ба хорича гузаронда наметавонистанд.
Мирзиёев ба ҳайси президент тавонист аз бунбасти сиёсии хориҷии Узбакистон, ки дар солҳои ҳукмронии Ислом Каримов ба вуҷуд омада буд, ҳадди ақалл рафъ кунад. Аз ҷумла ба Мирзиёев муяссар шуд, ки равобит бо Қирғизистону Тоҷикистони ҳамсояро беҳтар созад. Призединети Узбакистон дар соли 2017 равобити сиёсиро бо қишвари Қирғизистон ба марҳилаи фаъол расонд. Ӯ 42 санадеро имзо кард, ки дар онҳо дар бораи тақсими марзҳо ва иҷрои тарҳҳои муштарак, аз ҷумла сохтмони нерӯгоҳи барқи обии Қамбар-Ата-1 ва роҳи оҳани Чин-Қирғизистон-Ӯзбекистон тавофуқ ҳосил шудааст.
Дар соли 2018 раисони ҷумҳури Узбакистон ва Тоҷикистон Шавкат Мирзиёев ва Эмомалӣ Раҳмон 27 санади муштарак имзо карданд. Ин аснод ба шаҳрвандони ҳарду кишвар имкон дод, ки бидуни раводид озодона сафар кунанд. Илова бар ин, хадамоти марзбонӣ тасмим гирифтанд, ки тамоми гузаргоҳҳои мавҷудаи нақлиётро боз кунанд ва дар мавриди бунёди нерӯгоҳи барқи обии Роғун тавофуқ ҳосил шуд.
Илова бар ин, ба фарқ аз раиси ҷумҳури пешини худ, Мирзиёев муяссар мешавад, ки тамоси худро бо мардум фаъол созад. Тавре Темур Умаров тавзеҳ медиҳад, “формати муроҷиат ба президент тавассути саҳифаҳои шахсӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ, аз қабили Facebook ё Telegram хеле маъмул шудааст.” Ба гуфтаи коршинос, ҳукумат низ ба моҷароҳо ва қалбакӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ таваҷҷуҳи зиёд зоҳир карда, пайваста дар бораи рӯйдодҳои мухталиф раддия нашр мекунад.
Дархости ҷомеа барои тағирот: Мирзиёев чӣ посух медиҳад?
Аммо коршиносон ба мушкилоте ишора мекунанд, ки кишвар то ҳол бо онҳо рӯбарӯ аст. Саттаров таъкид мекунад, ки фасод ва сӯиистифода аз мақом яке аз мушкилоти умда боқӣ мемонад. Ин падида барои Узбакистон нав нест. “Баръакс, чизи нав дар ин ҷо фазои ошкорбаёнии бештар аст, ки Мирзиёев дар солҳои аввали ҳукмронии худ бо он кӯшиш мекард, ки ҳамдардии мардумро ба даст орад ва инчунин интизориҳои ҷомеа, ки аз суханрониҳои ислоҳталабонаи мақомот зиёд шуд”.
Дар замони Каримов мардум бадтар зиндагӣ мекарданд, аммо хашмгин шудан бефоида буд, мегӯяд коршинос ва меафзояд: “Аммо Мирзиёев бо ислоҳоти худ сатҳи интизориҳои ҷомеаро боло бурд.Президенти нав маҷбур шуд, ки бо пешгузаштаи худ робита доштанро бас кунад ва ба фоидаи худ даст кашад. маъруфияти худи ӯ ва акнун шумо бояд барои он пардохт кунед.”
Дар ҳамин ҳол, дар ҷомеа интизорӣ вуҷуд дорад, ки мақомот мувофиқи аҳдофи қаблан эълоншуда таҳаввулотро идома хоҳанд дод, аммо таъкид мекунад, ки тақозои ҷомеа барои тағирот ҳоло мухолифи ниёзҳои худи Мирзиёев аст, “ки ки бо флирт бо демократияи бештар ва ошкорбаёнй барои мустахкам намудани хокимият монеъ мешавад”.
“Мақомоти Узбакистон дарк мекунанд, ки ин тафовут байни ормонҳои ҷомеа ва президент боз ҳам бештар хоҳад шуд. Аз ин рӯ, онҳо шитоб доранд, ки мӯҳлатҳои Мирзиёевро аз нав барқарор кунанд ва ӯро ҳарчӣ зудтар дубора дубора интихоб кунанд – ҳоло ба ҷои панҷ сол, на ҳафт сол.”
Темур Умаров, дар навбати худ, муътақид аст, ки тавассути такмили ниҳодҳои қудрат ба мардум имкони таъсир ба зиндагии онҳо фароҳам оварда шавад. Коршинос хулоса кард: “Аммо Мирзиёев ин корро карда наметавонад, зеро ин ба таври худкор қудрати шахсии ӯ ва қудрати монополистҳоеро, ки Узбакистонро идора мекунанд, заиф мекунад”.