Сайид Абдуллоҳи Нурӣ чаҳорумин фарзанди домулло Нуриддин Саидов (1900 – 1982) мебошад, ки дар гузашта раиси райпо ва ҷамоати деҳаи Арғанкул буд. Пас аз он ки соли 1953 ноҳияи Сангворро барҳам доданд ва сокинони водии Вахёро ба даштҳои беоби водии Вахш муҳоҷир карданд, хонаводаи ишонро ҳам ба ин минтақа оварданд ва баъдан мавзеи зисти ӯ совхози «Туркманистон» ном гирифта, ба маҳдудаи ноҳияи Вахш таъаллуқ дошт.
Таҳсилот
Ӯ мактаби миёнаро соли 1964 дар ноҳияи Вахш хатм кардааст. Улуми исломӣ, аз ҷумла, «Сарфу наҳв», «Маъонӣ», «Мантиқ», «Фиқҳ», «Усули Фиқҳ», «Шарҳи ақида», «Таърихи Ислом», «Ҳадис», «Тафсири Қуръон» ва ғайраро дар аввал аз падари хеш ва баъдан назди бархе аз уламо ва мударрисони маъруфи кишвар, мисли домулло Сиёмиддин Наҷмиддинов ва Қорӣ Муҳаммадҷон, маъруф ба Мавлавии Ҳиндустонӣ фаро гирифтааст. Ҳамзамон, ӯ дар Муассисаи байни ноҳиявии баҳисобгирии техникии шаҳри Қӯрғонтеппа риштаи муҳандисиро хатм карда, сипас то миёнаҳои соли 1986 дар идораи мазкур ба ҳайси муҳандис – геодезист фаъолият кардааст.
Густариши фаъолият
Дар даҳаи ҳафтодуми асри гузашта, бо чанд нафар аз шогирдону дӯстони ҳамсабақи хеш ба фаъолиятҳои пинҳонӣ барои таблиғ ва иршоди мардум ба масоил ва маорифи исломӣ иқдом намуда, ба таври пинҳонӣ ҳаракатеро таъсис дод, ки бо мурури вақт Наҳзати Исломӣ ном гирифт. Чанде нагузашт ин наҳзат тавонист ҷавонони диндор ва ғайратмандро ба ҳам биёрад.
Моҳи июни соли 1986 мақомоти амниятӣ, Нуриро бо иттиҳоми “паҳн кардани хабарҳои дурӯғе, ки сохти иҷтимоӣ ва давлати сотсиалистиро бад ном мекунанд” боздошт намуда бо ҳукми додгоҳи вилояти Қӯрғонтеппа бар асоси моддаи 203-и Қонуни ҷиноии ҷумҳурии шӯравии сотсиалистии Тоҷикистон, ба муддати 1,5 сол аз озодӣ маҳрум сохт. Ӯ ин муҳлатро дар 11 маҳбаси мухталиф дар Сибир ва Шарқи Дури низоми давлатии вақт сипарӣ намуд.
Дар солҳои 1989 – 1992, сардабири нашрияи “Минбари Ислом”-и Идораи мусулмонони Ҷумҳурии Тоҷикистон буд. Бо фурӯпошии Шӯравӣ (1991) Ҳизби Наҳзати Исломӣ фаъолиятҳои худро ба таври ошкор идома бахшид ва мардуми мусулмонро ба сӯи арзишҳои динӣ ва эътиқодӣ даъват намуда, барномаҳои ислоҳии хешро барои ҷомеа матраҳ сохт, ки раҳбарии он бар дӯши Сайид Абдуллоҳи Нурӣ буд.
Сайид Абдуллоҳи Нурӣ дар асари ҷанги шаҳрвандӣ (1992 – 1997) аввалҳои соли 1993 ҳамроҳ бо мардуми манотиқи харобгашта ба Афғонистон ҳиҷрат карда, дар шароити сангини он кишвар фаъолияти “Ҳаракати Наҳзати Исломии Тоxикистон”-ро таъсис дод, ки баъдан меҳварияти аслии Иттиҳоди неруҳои оппозитсиюни тоҷикро эътироф мешуд ва дар муқовамат бо ҳукумати вақти Тоҷикистон қарор дошт. Ин ҳаракат масъулияти нигаҳбонӣ ва пуштибонии беш ба 100 ҳазор муҳоҷири тоҷики муқими Афғонистонро ба зимма мегирад ва муборизаи сиёсӣ ва низомии хешро ҷиҳати бозгашти сарбаландона ва барқарории ҳуқуқҳои аз дастрафтаи онҳо рисолати хеш қарор медиҳад.
«Ҳаракати Наҳзати Исломии Тоҷикистон” бо раҳбарии Сайид Абдуллоҳи Нурӣ дар оғоз бахшидани музокироти сулҳи тоҷикон дар моҳи апрели соли 1994 нақши таъинкунанда дошт ва раванди музокироти сулҳ ҳам (аз апрели 1994 то 27-уми июни 1997) таҳти раҳбарии бевоситаи Сайид Абдуллоҳи Нурӣ қарордошт. Барои ҳарчи зудтар расидан ба оштӣ ва тавофуқи ниҳоии тарафайн (Ҳаракати Наҳзати Исломӣ ва Ҳукумати вақт), вай 7 маротиба дар шаҳрҳо ва манотиқи мухталифи кишварҳои ҳамсоя бо раиси Ҷумҳури Тоҷикистон, Эмомалӣ Раҳмон дидору гуфтугӯ анҷом додааст, ки дар раванди музокироти сулҳ нақши сарнавиштсоз доштаанд.
Сайид Абдуллоҳи Нурӣ аз июни соли 1997 то 31 марти соли 2000, мақоми раёсати Комиссиюни Оштии Миллиро бар ӯҳда дошт. Аз сентябри соли 1999 то августи соли 1996, то даргузашташ раиси Ҳизби Наҳзати Исломии Тоҷикистон буд, ки дар асари бемории сангин 9 августи ҳамон сол дар синни 59- солагӣ дар шаҳри Душанбе чашм аз ҷаҳони фонӣ пӯшид. Мазораш дар қабристони “Сариосиё” дар фосилаи начандон дур аз масҷиди Мавлоно Яъқуби Чархӣ қарор дорад. Ёдаш зинда ва рӯҳаш шод бод!
Осори илмӣ
Аз марҳуми Сайид Абдуллоҳи Нурӣ осори илмӣ- сиёсӣ ва омӯзишӣ-таълимӣ низ бар ҷой мондааст, аз ҷумла, “Дар он суи сиёсат” (1996), “Назаре ба ҳуқуқи башар аз дидгоҳи ислом”, “Имрӯз ва фардои Тоҷикистон” (2001) ва ғайра.
Андешаҳо ва назарияҳои иҷтимоӣ
– Хӯрдагирии ҷомеашиносон аз Ислом ва вазифаи мусулмонон:
Марҳуми Сайид Абдуллоҳи Нурӣ ба хӯрдагирӣ ва айб тарошииҷомеашиносон аз дини Ислом ишора карда, вазоифи мусулмононро низ дар баробари онҳо бар асоси омӯзаҳои қуръонӣ мушаххас намудааст, онҷо ки менависад: “Дини мубини Ислом 14 қарн қабл бо қонуни бенуқсу комили худ, ҳуқуқи инсонро маншур гардонида, бунёнҳои хешро дар асоси қонунҳое бунёд карда аст, ки аз ҳуқуқ посдорӣ намояд. Ҷомеашиносон бештар бар асоси маълумоташон аз динҳои дигар қазоват мекунанд ва Исломро ба поймол кардани ҳуқуқи инсон муттаҳам мекунанд. Ингуна қазоват нисбат ба дини Ислом нодурустаст. Барои ҳамин, ҳар як мусулмонро лозимаст, ки бар асоси фармудаи зерини Худованд: “Бояд аз байни шумо як гурӯҳе вазифадор бошад, ки мардумро ба сӯи некӯӣ даъват кунад ва ба корҳои нек амр намуда, аз корҳои бад боз дорад” амал карда, қарзи инсонӣ ва вазифаи имониву виҷдонии худро адо намуда, башариятро аз афтодан ба вартаи ҳалокат наҷот диҳад…”
– Ба самти ҷомеаи матлуб бар асоси риояти ҳуқуқи исломӣ:
Аз назари Нурӣ, ҷомеаи матлуб ва идеол танҳо бар асоси иҷрои қавонин ва риояти ҳуқуқи исломӣ эҷод мешавад; зеро ин қавонин ва ҳуқуқ аз ҷониби Холиқи мутаол ва муҳандиси инсону ҷаҳон, тавассути паёмбарони илоҳӣ дар ихтиёри мо қарор гирифта аст ва ҳеҷ тағйиру табаддуле дар он роҳ надорад, баръакс, қавонин ва ҳуқуқи сохтаи дасти ноқиси башар ҳамеша дар ҳоли дигар гунӣ ва таҳаввуласт. Инсон ба хотири нақс ва фақризотӣ, қодир ба таъмини ҳуқуқ ва қавонини ҷаҳонӣ ва ҳамагонӣ, ки эътимодовар бошад, нест.
Сайид Абдуллоҳи Нурӣ дар ин бора иброз доштааст: “Лозим аст, ки ҳуқуқи башарро аз нуқтаи назари Қуръону суннат баён намоем; ҳуқуқе, ки ҳеҷ кас наметавонад онро бекор кунад ё аз ҳудуди он берун равад. Ин ҳуқуқ дахлнопазир буда, ҳеҷ фарде ё ҷомеае, дар ҳар сатҳе, наметавонад дар он тасарруф намояд. Дар воқеъ истиқрори ин ҳуқуқ, василаи дуруст барои эҷоди ҷомеъаи исломӣ мебошад; ҷомеае, ки мардумаш ҳама баробаранд; ҳеҷ фарқе байни шахсе бар шахси дигар аз лиҳози миллат, нажод, қавму маҳал, ҷинс, ранг, забону дин нест. Ҷомеае, ки дар он баробарӣ асоси истифода аз ҳуқуқ аст, баробарие, ки аз Қуръон сарчашма мегирад: “Эй мардум! Мо шуморо аз як мард ва зан офаридаем. Баъд аз он шуморо ба шохаҳо ва қабилаҳо ҷудо кардем, то ҳамдигарро бишносед”.
Ҷомеае, ки озодии инсон дар он ба ҳаёташ баробар мебошад; озод зода мешавад ва дар сояи он бефишор, қаҳр ва ғазаб, бехорӣ ва бардагӣ зиндагӣ мекунад. Ҷомеае, ки хонавода дар он асоси давлат буда, иззат ва кароматаш маҳфуз ва асбоби пойдорӣ ва пешрафташ муҳайё карда мешавад. Ҷомеае, ки дар он ҳоким ва раъият дар пеши шариате, ки аз ҷониби Худои мутаол ниҳода шудааст, баробар мебошад… ҷомеае, ки тамоми мардум, ҳоким ва раъият дар пеши қозӣ баробаранд. Ҷомеае, ки дар он ҳар як шаҳрванд ба манзилаи нозир ва контролкунандаи ҷомеа аст…”
– Асли музокира дар раванди эҷоди сулҳ:
Марҳуми Сайид Абдуллоҳи Нурӣ дар раванди оташбас байни ду тарафи даргир: ҳукумату исломгароён ва барқарории сулҳ ҳамон тавре ишора гардид, нақши бисёр бо сазое доштааст. ӯ эҷоди сулҳро танҳо дар сояи музокираи тарафайн медонад. Яъне “бояд гуфт, саҳми намояндагони тарафҳои музокиракунанда дар расидан ба сулҳ хеле бузург аст. Мулоқот ва гуфтугӯҳои раҳбарони сатҳи болои дутараф, ҳамдигарфаҳмӣ ва қабули қарору санадҳои арзишманд, раванди сулҳофариниро тасреъ мебахшад… Фармондеҳон ва размандагони дутараф низ ба ҷиҳати доштани дарки меҳандӯстӣ ва бахотири хуни шаҳидон, ба нишасту мулоқоти раҳбарони ҳар дутараф ба сари мизи музокира ва таҳаммули суханони ҳамдигар розӣ шуданд”
– Асли ҳамбастагии миллӣ дар эҷод ва тадовуми сулҳ ва истиқлолият:
Яке аз дағдағаҳои андешмандону раҳбарони ҷаҳон, масъалаи“иттиҳод ва ҳамбастагии иҷтимоӣ ва миллӣ”-ст. Дар ин бора Сайид Абдуллоҳи Нурӣ, иттиҳоди эҷодшуда байни дутарафи даргири миллати тоҷикро бисёр меситояд, он ҷо ки мефармояд: “Раванди эҷоди сулҳ ва оштии мо хеле боарзиш аст ва барои хеле аз кишварҳои даргири ҷангҳои дохилӣ мактаби омӯзиш хоҳад буд. Дар олам шояд кам кишваре пайдо шавад, ки ҳукуматаш бо ин гармӣ мухолифонашро ба оғӯш гирифта бошад ва камтар оппозитсион ёфт мешавад, ки бо чунин эътимод аз ҳукумат пуштибонӣ кунад. Иттиҳоди мардуми Тоҷикистон дасти дарози нафъҷӯён ва фитнагаронро кӯтоҳ кард.»
Нисбати аҳамияти сулҳ ба ҳамин сухани марҳум Нурӣ басанда мекунем: « Мо ба хотири як гурӯҳ, қавм ва ҳизбе сулҳ накардаем, сулҳи мо барои миллат ва тамоми тоҷикистониён аст».
Гар чанде, ҳоло баъд аз гузашти солҳо аз он рӯзҳои пурсамар афроде, ки аҷал онҳоро мӯҳлат надодааст зери шубҳа рафтаанд ва афроде ҳам, ки аҷал онҳоро мӯҳлат додааст ва дар байни мо мардуми тоҷик зиндагӣ мекунанд, аммо ба ҳар далел тавони гуфтани ҳарфи ҳақро надорад.
Пурвозеҳ аст, ки «замона» тоҷикони тоҷикдӯстро зери шубҳа бурдааст ва он касоне, ки мухолифони сарсахти самараҳо ва манфиатҳои тоҷикон буданд ҳоло аз ин дастархони паҳншуда камоли истифодаро мебаранд ва аламу байрақи ватандӯстиро бо иштиҳои комил ва шиками сер бар осмонҳо мечархонанд. Бояд гуфт, ки то ҳол касе натавонистааст таърихро нобуд кунад, аммо «замона» ба мо инсонҳо равшанӣ андохт, ки дастае аз муддаиёни дурӯғин тавонистаанд онро тағйир диҳанд, чароки чашмони таърих аз гузашта то ҳол «мардум» будаанд ва чашмони таърихи сиёсии мардумони равшанқалби тоҷик ҳамон касоне ҳастанд, ки ҳоло онҳоро замона барнамедораду иддае таҳаммул намекунад.